Kelajakdagi iqtisodiy inqirozning beshta sababi

Keyin nima bo‘ladi? Dunyo iqtisodiyoti uchun eng yomoni ortda qoldimi? Yoki dunyo hali ham yangi zarbalarga duch kelayaptimi, ehtimol, 2020 yilgi qiyinchiliklardan ham jiddiyroqdur? Lekin bu yil va keyingi bir necha yil ichida jahon iqtisodiyotining o‘sishi uchun yaxshi salohiyatga ega bo‘lishiga qaramay, 2025 yildan keyin global miqyosda yangi zarbalar bo‘lishi mumkin. Yangi global inqirozning bir qancha asosiy sabablari bor:

1. Inqirozlar har 6 yilda sodir bo‘ladi

Agar XX asrda jahon iqtisodiy inqirozlari o‘rtacha 8-12 yilda bir marta sodir bo‘lgan bo‘lsa, asrda, 2008 yildan boshlab (esda tutingki, 1997-1998 yillardagi oldingi inqiroz va 2008-2009 yillardagi inqiroz o‘rtasida atigi 11 yil o‘tdi), iqtisodiy inqirozlar tez-tez uchrab turadi va 5-6 yildan keyin takrorlanadi.

Eslatib o‘tamiz, Amerikaning bir qator yirik moliyaviy korporatsiyalarining bankrotligi bilan boshlangan 2008 yilgi inqirozdan so‘ng, keyingi inqiroz 2014 yilda dunyoda neft taklifining oshishi va neft narxining pasayishi bilan boshlandi.

Va 6 yil o‘tgach, 2020 yilda dunyo yangi og‘ir iqtisodiy inqirozni keltirib chiqargan “koronavirus” pandemiyasiga duch keldi.

"Tez -tez uchraydigan" inqirozlarni ХХI asrda jahon iqtisodiyotining o‘zaro bog‘liqligi bilan izohlash mumkin: yetakchi mamlakatlarda tovar narxining pasayishi yoki korporativ bankrotlik boshqa mamlakatlarning fond birjalarida yoki valyuta bozorlarida qulashga olib kelishi mumkin. bu, o‘z navbatida, ishlab chiqarishning pasayishiga, ishsizlikning o‘sishiga va bir so‘z bilan aytganda, iqtisodiyotning real sektorida va ijtimoiy sohada inqirozga olib keladi. Shunday qilib, biz 2025-2026 yillarda yuz berishi mumkin bo‘lgan inqirozga tayyorgarlik ko‘rishimiz mumkin.

2. ХХI asrda insoniyat uchun yangi muammolar

Bir necha yil o‘tgach, butun dunyo bo‘ylab yangi o‘lik viruslar yoki maʼlum viruslarning shtammlari tarqala boshlaydi, bu esa sayohat va havo transportiga bo‘lgan talabning pasayishiga va buning natijasida esa yoqilg‘iga bo‘lgan talabning kamayishiga, bu esa yana uglevodorodlar narxining yana-da pasayishiga olib kelishi mumkin. Biroq, agar dunyo hozirgi pandemiyadan jiddiy saboq olsa va hozirgi “kovid” ning yangi “versiyalarini” mag‘lub qila oladigan universal vaksinalarni ishlab chiqsa ham, bir necha kundan keyin dunyoda (shu jumladan, JSST) hali hech qanday maʼlumotga ega bo‘lmagan boshqa xavfli viruslar paydo bo‘lmasligi haqiqat emas. Ehtimol, agar insoniyatning saʼy-harakatlari bilan “kovid” to‘liq mag‘lubiyatga uchrasa va odamlar uchun xavfli bo‘lgan koronaviruslar mavzusi ko‘p yillar davomida yopiq bo‘lsa ham, dunyoni insoniyat bilan bog‘liq bo‘lgan yangi global falokat qamrab olishi mumkin. Masalan, ekologik muammolar, global isish, dunyodagi ulkan ijtimoiy-iqtisodiy tengsizlik (inqilob va boshqa siyosiy to‘ntarishlarni keltirib chiqarishga qodir) va boshqalar. Afsuski, dunyo global iqtisodiy inqirozlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan yangi iqtisodiy bo‘lmagan muammolarga hali tayyor emasdek tuyuladi.

3. Inqirozlar AQSH foiz stavkalari oshishi bilan boshlandi

 XXI asrda ham, hatto undan oldin, XX-asrning oxirgi choragida ham jahon iqtisodiy inqirozlari boshlanishidan oldin Amerika Qo‘shma Shtatlari past foiz stavkali sikldan ularning o‘sish sikliga o‘tdi. ХХI asr boshlarida Qo‘shma Shtatlarda foiz stavkalarini ko‘tarish sikllari birinchi navbatda Amerika iqtisodiyotidan tashqariga chiqmagan “nuqta-kom” (Internet-kompaniyalar) mahalliy inqirozini keltirib chiqardi, keyinchalik 2008-2009 yillardagi jahon inqirozi, yuqorida aytib o‘tganimizdek, kreditlar narxining ko‘tarilishi tufayli qarzlarini to‘lay olmaydigan korporatsiyalarning bankrotligi bilan bog‘liq edi. 2015 yil oxirida AQSH foiz stavkalarining keskin ko‘tarilishi butun dunyoda, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda turg‘unlikni keltirib chiqardi. Endi dunyo 2023 yilni titroq bilan kutmoqda, o‘sha paytda FRT stavkalarini ko‘tarishni boshlaydi, ular bugun rekord darajadagi 0-0,25%darajasida.

4. Moliya bozorlarida “pufakchalar”

Dunyodagi yirik korporatsiyalarning 2021 yil 2 -choragidagi hisobotlari dong taratdi, ammo bu daromad va foydaning bunday o‘sishi faqat pandemiya davomiyligida bщlgan talabning kechikishi va 2021 yilda biznes uchun uzoq vaqt bloklar va cheklovlarning yo‘qligi bilan bog‘liq. Ammo 2020 yilgi inqirozning oqibatlari inflyatsiyaning oshishi, ayrim turdagi xom ashyo va tovarlarning yetishmasligi  va boshqalar ko‘rinishida uzoq vaqt davomida jahon iqtisodiyotiga taʼsir ko‘rsatishi mumkin. Bundan tashqari, tartibga solish muhiti o‘zgarib bormoqda. 2020 va 2021 yillarda Amerika fond indekslarining rekord darajada o‘sishi qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalar oqimini taʼminlaydigan "vertolyot pullari" bilan bog‘liq edi. Ammo bu allaqachon aniqki, rag‘batlantiruvchi siyosat abadiy bo‘lmaydi, chunki bu hukumat xarajatlari va inflyatsiyaning oshishiga olib keladi. Shuning uchun, u yig‘ilganda, katta ehtimol bilan sarmoyadorlar  o‘z jamg‘armalarini dollarda saqlashga va aksiyalardan ko‘ra xavfsizroq aktivlarda saqlashga harakat qilishadi. Shunday qilib, qimmatli qog‘ozlar bozorining o‘sishi ertami-kechmi portlashi kerak bo‘lgan “qabariq” ga aylanishi mumkin.

5. Dollarsizlashtirish va pul aylanishidagi tektonik siljishlar

Hozirgi kunda baʼzi rivojlanayotgan mamlakatlar dollarning oltin-valyuta zahirasidagi ulushini kamaytira boshladilar va tovarlarni eksport va import qilish hisob-kitoblarini milliy valyutada yoki yevroda amalga oshirmoqda. AQSH tashqi siyosatiga itoat qilmaydigan har qanday “istalmagan” davlatga iqtisodiy sanksiyalar qo‘yishi, jumladan, “istalmagan” davlatlar uchun dollar bilan operatsiyalarni taqiqlashi mumkin. Shuningdek, ko‘plab mamlakatlar markaziy banklarining davlat raqamli valyutalarini yaratish uchun loyihalari tufayli ularning aylanmasi 2021 yil boshida 2 trln.dollarga yetdi va kriptovalyuta bozorining tez o‘sishi oqibatida allaqachon jamg‘arma sifatida dollarning ishonliligiga putur yetmoqda. Pul muomalasidagi tektonik siljishlar butun dunyo markaziy banklarini kriptovalyutalarning rivojlanish tendensiyasini kuzatishga va blokcheyn texnologiyasidan foydalangan holda davlat raqamli valyutalarini chiqarishga majbur qilmoqda. Bunday valyutalar to‘lov va hisob -kitob qilish texnologiyalarini ancha soddalashtiradi va agar kriptovalyutalarning joriy etilishi tufayli boshqa davlatlar dollar bilan to‘lovlardan ommaviy ravishda voz kecha boshlasa, dollar qulashi, bu esa katta ehtimol bilan jahon iqtisodiyotidagi o‘ta og‘ir “Tepki” ga aylanishi mumkin. Xulosa qilib shuni taʼkidlaymizki, (Qora oqqush) yangi global iqtisodiy inqirozning sabablari yuqorida sanab o‘tilgan beshtadan ko‘p bo‘lishi  va oxir-oqibat, yangi inqiroz 5-6 yil ichida sodir bo‘lmay, u oldinroq yoki keyinroq paydo bo‘lishi mumkin.  Eng maqbul usul - jamg‘armalarni turli aktivlar o‘rtasida taqsimlash va iqtisodiyotning yangi istiqbolli tendensiyalariga (masalan, kriptovalyutalar yoki davlat raqamli valyutalari) oldindan eʼtibor berish lozim.